Statistika

Statistika – bu ma’lumotlarni yig’ish, tahlil qilish, talqin qilish, taqdim etish va tashkil etish bilan shug’ullanadigan matematik fan. U turli sohalarda, jumladan, fan, biznes, hukumat va boshqa sohalarda asosli qarorlar qabul qilishda muhim rol o’ynaydi.

Statistika yordamida katta hajmdagi ma’lumotlardan qimmatli xulosalar chiqarish, tendensiyalarni aniqlash va kelajakni bashorat qilish mumkin. Statistika ikki asosiy turga bo’linadi: tasviriy statistika va induktiv statistika.

Tasviriy statistika ma’lumotlarni jamlash va tasvirlash usullarini o’z ichiga oladi. Unga o’rtacha qiymat, mediana, moda, standart chetlanish va dispersiya kabi ko’rsatkichlarni hisoblash kiradi. Bu ko’rsatkichlar ma’lumotlarning markaziy tendensiyasi va tarqalishi haqida ma’lumot beradi.

Induktiv statistika esa ma’lumotlar asosida umumiy xulosalar chiqarish yoki gipotezalarni tekshirish uchun ishlatiladi. Bu turdagi statistika probabilitet nazariyasiga asoslanadi va namunaviy ma’lumotlar orqali butun populyatsiya haqida xulosalar chiqarishga imkon beradi.

Statistik tahlil jarayoni bir necha bosqichdan iborat. Birinchi bosqich – ma’lumotlarni yig’ish. Ma’lumotlar turli manbalardan, jumladan, so’rovnomalar, kuzatuvlar va eksperimentlardan yig’ilishi mumkin. Ma’lumotlar yig’ilgandan so’ng, ularni tozalash va tashkil etish kerak.

Bu jarayon ma’lumotlardagi xatolarni tuzatish, noto’g’ri ma’lumotlarni olib tashlash va ma’lumotlarni tahlil qilish uchun qulay formatga keltirishni o’z ichiga oladi. Keyingi bosqich – ma’lumotlarni tahlil qilish.

Bu bosqichda turli statistik usullar, jumladan, regressiya tahlili, dispersiya tahlili (ANOVA) va korrelyatsiya tahlili qo’llaniladi. Bu usullar ma’lumotlar o’rtasidagi munosabatlarni aniqlash va muhim omillarni aniqlashga yordam beradi.

Nihoyat, tahlil natijalari talqin qilinadi va xulosalar chiqariladi. Bu xulosalar asosida qarorlar qabul qilinadi va kelajak uchun bashoratlar qilinadi. Statistik usullar turli sohalarda keng qo’llaniladi.

Masalan, tibbiyotda yangi dori vositalarining samaradorligini baholash, kasalliklarning tarqalishini o’rganish va davolash usullarini takomillashtirish uchun statistika qo’llaniladi.

Biznesda esa mahsulotlarga bo’lgan talabni bashorat qilish, marketing kampaniyalarining samaradorligini baholash va mijozlar xattiharakatlarini tahlil qilish uchun statistika ishlatiladi.

Hukumatda aholini ro’yxatga olish, ishsizlik darajasini hisoblash va iqtisodiy o’sishni o’lchash uchun statistika qo’llaniladi. Statistika sohasida ko’plab dasturiy ta’minotlar mavjud. Ulardan eng mashhurlari SPSS, SAS, R va Python hisoblanadi.

Bu dasturlar murakkab statistik tahlillarni o’tkazish va ma’lumotlarni vizuallashtirish imkonini beradi. Statistik ma’lumotlarni vizuallashtirish uchun gistogrammalar, tarqalish diagrammalari va chiziqli grafiklar kabi turli xil grafik usullardan foydalaniladi.

Statistika tushunchalarini yaxshiroq tushunish uchun quyidagi misolni ko'rib chiqaylik. Tasavvur qiling, siz bir shahardagi odamlarning bo'yi haqida ma'lumot yig'moqchisiz. Siz tasodifiy ravishda 100 kishini tanlaysiz va ularning bo'yini o'lchaysiz.

Keyin, siz o'lchangan bo'ylarning o'rtacha qiymatini hisoblashingiz mumkin. Bu qiymat sizning namunangizdagi odamlarning o'rtacha bo'yini ko'rsatadi. Bundan tashqari, siz standart chetlanishni hisoblashingiz mumkin, bu bo'ylarning o'rtacha qiymatdan qanchalik uzoqlashganligini ko'rsatadi.

Bu tasviriy statistikaning misoli. Agar siz ushbu ma'lumotlar asosida butun shahar aholisining o'rtacha bo'yi haqida xulosa chiqarmoqchi bo'lsangiz, induktiv statistikadan foydalanishingiz kerak bo'ladi.

Statistika doimiy ravishda rivojlanib borayotgan fan bo'lib, yangi usullar va texnologiyalar ishlab chiqilmoqda. Katta ma'lumotlar (Big Data) va sun'iy intellektning rivojlanishi statistikaning rolini yanada oshirmoqda.

Katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilish va undan foydali xulosalar chiqarish uchun statistikaning zamonaviy usullari zarur. Statistik savodxonlik har bir zamonaviy inson uch...